De Letterzetter, nooit van gehoord? Inderdaad vroeger was dit een onbekende kever maar de laatste jaren is hij in de volle aandacht belandt. Deze kleine kever zorgt immers voor redelijk wat boomsterfte onder de naaldbomen. Vooral de fijnsparren zijn favoriet.
Wat is de letterzetter?
De Letterzetter, Ips typographus in het latijn, is een kleine bastkever die onder de schors van naaldbomen leeft. De kever is een 0.5 cm lang en heeft een glanzende, roodbruine tot zwarte schild over zijn heel bovenlichaam. Het lichaam is bedekt met geel-bruinachtige haren.
Het verschil tussen de letterzetter en andere bastkevers?
Bastkevers zijn de pioniers die dood hout binnen dringen en gangen graven in het cambium, de weefsellaag achter de bast. De bastkevers zijn soortspecifiek; dit wil zeggen dat voor elke boomsoort andere bastkevers actief zijn. Dit heeft te maken met de afweerstoffen, de hars, die de bomen afscheiden en die giftig zijn voor insecten. Pas als de bomen dood zijn, verminderen de afweerstoffen en kunnen specifieke bastkevers de schors binnen dringen. Ze graven dan gangen in het cambium waardoor de al verminderde sapstroom na verloop van tijd stopt. Zo maken ze de weg vrij voor andere organismen (insecten, schimmels en paddenstoelen) om het hout verder af te breken.
Ook de Letterzetter kiest in eerste instantie verzwakte en beschadigde bomen uit om gangen te graven in het hout. Op zich dus niets mis mee maar toch is er een plaag van deze kevers ontstaan.
Dit is gebeurd door een samenloop van omstandigheden:
- Periodes van lange droogte of juist stormen met veel regenval doen bomen verzwakken en omvallen. Zwakke en dode naaldbomen zijn voer voor de letterzetter waardoor hij zijn populatie heeft kunnen uitbreiden.
- Dankzij de droge, warme zomers en milde winters is de levenscyclus van de letterzetter verkort en kunnen tot drie generaties per jaar voorkomen.
- De volwassen insecten overleven gemakkelijker droge zomers en milde winters in tegenstelling tot natte zomers en strenge winters waardoor hun populatie van nature aangroeit.
- Te weinig dode bomen in verhouding tot hun grote populatie brengt hun voortbestaan in gevaar. Daarom groeperen ze zich om ook gezonde bomen aan te vallen. Ze zouden hiervoor met 4000 tot 6000 letterzetters samen de aanval inzetten. Dit lijkt veel maar blijkt dat ze zich wel met 30.000 kevers in één boom kunnen vestigen.
- De aantasting is het grootst in de bosbouw waar de fijnsparren kort op elkaar groeien.
De levenscyclus van de Letterzetter
De volwassen kevers leven in het bos, verstopt achter schors, tussen afvalhopen of afgevallen bladeren. Het mannelijke kevers gaan in april de schors van verzwakte of gevelde naaldbomen binnen dringen om er de eerste gangen te graven die dienst doen als paringskamer.
Vervolgens lokken ze via het uitzenden van feromonen vrouwelijke kevers om te paren. Elk mannetje paart met 2 tot 3 vrouwtjes. Na de paring nemen de vrouwtjes de taak over. Ze maken verticale gangen op de oorspronkelijke gang om hun eitjes in af te zetten. Na één tot twee weken komen de larven uit de eitjes. Ze voeden zich met de sapstroom (de suikers) van de boom. De larven graven op hun beurt gangen in het hout maar dit keer dwars op de moedergangen, waardoor het typische symmetrisch patroon van de letterzetter ontstaat.
Na verpopping kruipt de jonge Letterzetter terug naar buiten om andere bomen te infecteren. Tussen de eiafleg en het uitkomen van de volwassen kever zit ongeveer 6 weken. Dit kan variëren naargelang het klimaat. Er zijn meestal twee generaties per jaar. In lange, warme zomers kunnen drie generaties voorkomen.
De Letterzetter overwintert als kever, pop of larve.
Waar leeft de Letterzetter?
De Letterzetter leeft in naaldbossen maar ook in tuinen en parken waar veel naaldbomen groeien. Fijnsparren zijn de absolute favoriet maar ook aanplantingen van de Alpenden (Pinus cembra) worden getroffen. Lariksen, Douglasspar en gewone zilverspar worden meestal ontzien.
Oude bomen zijn veel gevoeliger dan jonge bomen. Opvallend is dat vooral de bossen waar veel fijnsparren dicht op elkaar staan, worden getroffen.
De Letterzetter komt momenteel voor in heel Europa en Canada.
Schade van de Letterzetter herkennen
Je herkent een aangetaste boom aan het bruingeel boormeel dat op de stam achterblijft. In ernstige gevallen gaat de boomkruin geelbruin verkleuren en naalden verliezen. Bij een zware aantasting lost de schors en kan de boom sterven. Ook een grote activiteit van spechten duidt op de aanwezigheid van de Letterzetter.
Onder de schors zie je dan een gangenstelsel, waaraan hij trouwens zijn Nederlandse naam heeft te danken.
Natuurlijke vijanden van de Letterzetter
De zwarte specht en de grote bonte specht zijn momenteel de belangrijkste natuurlijke vijanden van de Letterzetter. Zij kunnen met hun snavel de kleine kevers onder de schors vandaag pikken. Ook de boomklever heeft de Letterzetter op zijn menu staan.
Wat als je veel last hebt van de Letterzetter?
Een echt bestrijdingsmiddel tegen de Letterzetter bestaat niet. Trek zoveel mogelijk spechten en boomklevers aan in je dennenbos, zo helpt de natuur jou!
In het algemeen wordt geadviseerd om zwakke en aangetaste bomen te rooien en te verwijderen. Ook omgevallen en scheef hangende bomen die nog niet geïnfecteerd zijn, adviseert men te verwijderen om de populatie te remmen. Of dit wel zo effectief is als in eerste instantie gedacht, wordt tegenwoordig betwijfeld.
Je kan ervoor kiezen om andere bomensoorten aan te planten om zo meer variatie in het bos te creëren. De open plekken bieden nieuwe ontwikkelingskansen voor jonge exemplaren.
Er bestaan ook feromoonvallen om de mannelijke kevers van de Letterzetter weg te vangen. De feromoonvallen moeten voor de kevervlucht (april) worden opgehangen zodat de mannetjes worden weggevangen vooraleer ze onder de schors zijn gekropen. Dit kan soelaas bieden als er een lage keverpopulatie aanwezig is maar heeft geen zin ingeval van een plaag.
Is de Letterzetter een ramp voor de natuur?
Nee, de Letterzetter is geen ramp voor de natuur. Integendeel ! De natuur toont ons weer eens hoe we af moeten stappen van grote oppervlaktes monotone boomaanplantingen. Net als we ook af moeten stappen van de monocultuur in de landbouw.
Uit buitenlandse studies is men gaan onderzoeken wat er gebeurd als men niet ingrijpt.
Men heeft vastgesteld dat de Letterzetter piekt in populatie vanaf het tweede en derde jaar na een zware storm of lange, droge periode. Daarna daalt de populatie terug en na 6 jaar is de plaag voorbij. De daling ontstaat voornamelijk dankzij meer natuurlijke vijanden maar mede door slechtere weersomstandigheden voor de kevers (nat en koud weer).
Als de aangetaste bomen niet verwijderd worden, neemt de biodiversiteit in de bossen toe. Niet alleen door nieuwe plantensoorten die zich kunnen ontwikkelen in de open ruimtes maar zeker ook dankzij insecten, kevers, mossen en paddenstoelen die in dood hout leven en op hun beurt vogels en kleine zoogdieren aantrekken.
En het betekent ook niet het einde van de fijnspar. Jonge bomen worden ongemoeid gelaten en krijgen de kans om zich te ontwikkelen. Terwijl het oude bos doodgaat, staat het nieuwe bos klaar maar dan veel diverser in soorten.